ارتقای فرهنگ و سواد آماری؛ نخستین گام در بهبود کیفیت آمار و اطلاعات

مقدمه

نامگذاری روزها، دهه‌ها و سال‌ها فرصت مغتنمی است تا از آن‌ها برای آگاهی‌بخشی عمومی در زمینه‌های مختلف استفاده شود. روز ۲۰ اکتبر ۲۰۱۰ مصادف با ۲۸ مهرماه، نخستین «روز جهانی آمار» (World Statistics Day) توسط کمیسیون آماری سازمان ملل متحد تعیین شد تا اهمیت علم آمار و نقش آن در تصمیم‌سازی‌ها معرفی گردد. در ادامه، سال ۲۰۱۳ نیز از سوی مؤسسه بین‌المللی آمار به عنوان «سال جهانی آمار» نام‌گذاری شد. هدف از این نامگذاری‌ها افزایش آگاهی عمومی از تأثیر آمار در تمامی بخش‌های جامعه، رشد آمار به عنوان یک حرفه، و ترویج خلاقیت در علوم آماری بود.

در ایران نیز هم‌زمان با این روز، هفته آمار گرامی داشته می‌شود و اول آبان‌ماه به عنوان «روز آمار و برنامه‌ریزی» نامگذاری شده است. در این هفته، سازمان‌ها و نهادهای مرتبط برنامه‌هایی در جهت گسترش فرهنگ آماری و تبیین جایگاه آمار در جامعه اجرا می‌کنند.

با این حال، سؤالات مهمی مطرح است: جایگاه آمار در باور مردم و تصمیم‌گیران کجاست؟ فرهنگ آماری در جامعه چه وضعی دارد؟ و چگونه می‌توان نتایج فعالیت‌های آماری را برای درک عمومی ساده‌تر و قابل اعتمادتر کرد؟

تاریخچه آمار

آمار، واژه‌ای فارسی با ریشه در زبان اوستایی «مر» به معنای حساب و شمارش است. در مفهوم کلی، آمار مجموعه‌ای از داده‌های عددی درباره‌ی یک موضوع است. علم آمار از نیازهای بشر پدید آمده و در گذر زمان رشد و تکامل یافته است، تا آنجا که امروزه از آمار و احتمالات به عنوان زبان جهان جدید یاد می‌شود.

نخستین نشانه‌های آمار به صورت سرشماری به بیش از ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد؛ زمانی که بابلی‌ها، مصری‌ها، ایرانیان و رومیان اطلاعات مربوط به جمعیت و دارایی‌ها را گردآوری می‌کردند. در قرن چهاردهم میلادی آمار برای محاسبه نرخ بیمه و ثبت وقایع حیاتی کاربرد یافت و در قرن نوزدهم با شکل‌گیری دولت‌های مدرن، به ابزاری ضروری برای برنامه‌ریزی اجتماعی و اقتصادی تبدیل شد.

در ایران، سابقه آمار به دوران هخامنشیان بازمی‌گردد. در زمان کوروش و داریوش، آمارگیری از جمعیت و منابع اقتصادی انجام می‌شد و بر مبنای آن دفاتر مالیاتی و بودجه مملکتی تنظیم می‌گردید. در دوره ساسانیان، نظام آماری گسترده‌تری شکل گرفت و سرشماری‌ها پایه اخذ مالیات و برنامه‌ریزی اقتصادی بودند.

در دوران اسلامی و پس از آن، آمارگیری بیشتر جنبه جمعیتی و مالی داشت. نخستین آمار مدرن در ایران در دوره قاجار (سال ۱۲۳۱ هجری شمسی) انجام شد که شامل شمارش جمعیت و منازل تهران بود. با تأسیس اداره ثبت احوال (۱۲۹۷ ش) و تصویب آیین‌نامه آمار در سال ۱۳۰۳، ضرورت وجود نهادی رسمی برای جمع‌آوری داده‌ها شکل گرفت.

در سال ۱۳۱۸ نخستین قانون سرشماری تصویب و نخستین سرشماری‌ها در تهران انجام شد. سپس با تأسیس «مرکز آمار ایران» در سال ۱۳۴۴، نظام آماری کشور رسمیت یافت و وظیفه تمرکز، نظارت و هماهنگی بر آمارهای رسمی به این مرکز واگذار شد.

با وجود اجرای هشت سرشماری عمومی و ده‌ها طرح آماری، هنوز در برخی بخش‌ها بی‌اعتمادی و آگاهی پایین نسبت به فعالیت‌های آماری وجود دارد. گاه نیز استفاده ناصحیح و جانبدارانه از آمار باعث بی‌اعتقادی مردم و سیاست‌گذاران به آمار رسمی شده است.

اهمیت و کاربرد آمار

در دنیای امروز، تصمیم‌گیری آگاهانه بدون آمار ممکن نیست. آمار پایه و مبنای برنامه‌ریزی و مدیریت است و میان سه مؤلفه آمار، برنامه‌ریزی و مدیریت، پیوندی ناگسستنی وجود دارد.

آمار، چراغ راه تصمیم‌گیری است و جامعه را قادر می‌سازد پیشرفت یا عقب‌رفت خود را در دوره‌های مختلف ارزیابی کند. کشورهایی که نظام آماری قوی دارند، از ابزار مؤثرتری برای توسعه و بهبود شرایط زندگی برخوردارند. مدیران و سیاست‌گذاران نیز با اتکا به داده‌های دقیق می‌توانند از اتلاف منابع جلوگیری کرده و برنامه‌های واقع‌بینانه‌تری تدوین کنند.

فرهنگ آماری

فرهنگ آماری بخشی از فرهنگ عمومی است که به نگرش‌ها، باورها و رفتارهای جامعه نسبت به تولید و استفاده از آمار مربوط می‌شود. در جامعه‌ای که فرهنگ آماری نهادینه شده باشد، مردم اهمیت آمار را درک می‌کنند و در ارائه اطلاعات صادقانه و دقیق همکاری دارند.

با این حال، در ایران هنوز چالش‌هایی وجود دارد. بسیاری از مردم، سیاست‌گذاران و حتی تولیدکنندگان آمار، نسبت به آمار و نقش آن شناخت و اعتماد کافی ندارند. نبود آگاهی عمومی، بی‌اعتمادی، برداشت‌های نادرست، و استفاده سیاسی از داده‌ها از موانع اصلی رشد فرهنگ آماری است.

ارتقای فرهنگ آماری

مرکز آمار ایران به‌عنوان مرجع رسمی تولید آمارهای کشور، نقش محوری در ترویج فرهنگ آماری دارد. رسانه‌ها، به‌ویژه صدا و سیما، می‌توانند در این مسیر یاری‌رسان باشند و با تولید برنامه‌های آموزشی و گفت‌وگو با کارشناسان، شاخص‌های آماری را برای مردم قابل فهم کنند.

آموزش و پرورش نیز باید در این زمینه فعال باشد. گنجاندن دروس آماری ساده و کاربردی در مقاطع تحصیلی، آشنایی دانش‌آموزان با موضوعات واقعی جامعه و آموزش تحلیل داده‌ها می‌تواند به ایجاد نگرش مثبت نسبت به آمار کمک کند.

سیاست‌گذاران و مدیران نیز باید از آمار به عنوان ابزار علمی تصمیم‌سازی استفاده کنند، نه وسیله‌ای برای توجیه عملکرد. تقویت اعتماد عمومی، شفافیت در انتشار داده‌ها، و رعایت اصول آمار رسمی، از مهم‌ترین اقدامات در جهت ارتقای فرهنگ آماری است.

اصول بنیادی آمارهای رسمی

رعایت اصول زیر، ضامن کیفیت و اعتماد عمومی به آمارهای رسمی است:
۱. بی‌طرفی و دسترسی برابر: آمار رسمی باید بدون تبعیض و برای عموم در دسترس باشد.
۲. اخلاق حرفه‌ای: تصمیم‌گیری درباره روش‌ها باید بر اساس اصول علمی و اخلاقی باشد.
۳. شفافیت: منابع و روش‌های گردآوری داده باید به روشنی اعلام شود.
۴. پیشگیری از تفسیر نادرست: نهاد آماری باید از سوءبرداشت‌ها جلوگیری کند.
۵. صرفه‌جویی و کارایی: استفاده از داده‌های ثبتی و منابع کم‌هزینه توصیه می‌شود.
۶. حفظ محرمانگی: اطلاعات فردی فقط برای مقاصد آماری استفاده شود.
۷. قانون آمار: قوانین و مقررات آماری باید به آگاهی عمومی برسد.
۸. هماهنگی ملی و بین‌المللی: تعامل میان نهادهای آماری داخلی و جهانی ضروری است.

سواد آماری

در عصر اطلاعات، نداشتن آگاهی از مفاهیم و نمودارهای آماری نوعی بی‌سوادی تلقی می‌شود. سواد آماری به معنای توانایی خواندن، تفسیر و استفاده صحیح از داده‌هاست.

شخصی که دارای سواد آماری است می‌تواند میان رابطه آماری و رابطه علت و معلولی تمایز قائل شود، درصدها و نرخ‌ها را درست درک کند و از آمار برای تصمیم‌گیری آگاهانه بهره ببرد. آموزش سواد آماری نه فقط برای متخصصان، بلکه برای همه شهروندان ضروری است.

نقش سازمان‌های آماری در ترویج سواد آماری

سازمان‌های تولیدکننده آمار باید با روش‌های متنوع، برای ترویج سواد آماری در جامعه تلاش کنند. از جمله:

• انتشار منظم داده‌ها و گزارش‌های آماری در قالب‌های ساده و قابل فهم؛

• توضیح روش‌ها و منابع جمع‌آوری داده‌ها؛

• برگزاری سمینارها، میزگردها و بازدیدهای آموزشی؛

• همکاری با رسانه‌ها و نهادهای آموزشی؛

• حمایت از پروژه‌های آموزش آمار در مدارس و دانشگاه‌ها.

جهت دریافت فایل  کامل 10 صفحه ای این مقاله از طریق ایمیل، در بخش نظرات  درخواست خود را ثبت نمائید.

جمع‌بندی

آمار زبان تصمیم‌گیری آگاهانه است. ارتقای فرهنگ و سواد آماری در جامعه، پایه‌گذار نظام تصمیم‌سازی علمی و شفاف خواهد بود. ایجاد اعتماد عمومی، آموزش مفاهیم آماری از سنین پایین، رعایت اصول حرفه‌ای و تقویت ارتباط میان تولیدکنندگان، کاربران و پاسخگویان آمار از مهم‌ترین گام‌ها در این مسیر است.

آمار نه فقط ابزاری برای اندازه‌گیری واقعیت‌ها، بلکه چراغی برای دیدن آینده است؛ و جامعه‌ای که به آمار باور دارد، آینده‌ای روشن‌تر خواهد داشت.

منابع:

1: آشنایی با مفاهیم پایه آماری و آمارهای ثبتی مبنا، کاوه کیانی، آبان 1395، مرکز امار ایران

2.بررسی ویژگی ها و نگرش سنجی فرهنگ و سواد آماری در کارکنان صنعت آب و فاضلاب کشور، راضیه کرمی و ملیحه ملک جعفریان، مجله آمار، شماره 12، خرداد و تیر 1394

3.سابق سرشماری نفوس در ایران بعد از شکل گیری نظام آماری کشوری، عذرا نائینی، شهریور 1395، مرکز آمار ایران

4. سال جهانی آمار و آمار در کشورها، دکتر جواد بهبودیان، خبرنامه انجمن آمار ایران، سال بیست و یکم، زمستان 91، شماره 77

5. سواد آماری، افشین آشفته، خبرنامه انجمن آمار ایران، سال بیست و یکم. زمستان 92، شماره 81

6.مروری بر تاریخچه سرشماری ها و آمارگیری های ایران و جهان از دیرباز تا کنون. غلامرضا هوشمند فینی، سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران، 1385