تعریف سرشماری:

کلمه سرشماری در معنای عام به شمارش و بررسی تعداد کل موارد (افراد یا اشیاء) به صورت تک به تک، در محدوه مکانی و زمانی مشخص اطلاق می شود. این شمارش می­تواند شامل انسان­ ها، گونه های جانوری، شرکت ها، امکان خاص، محصولات صنعتی و کشاورزی و … باشد.

در معنای خاص کلمه سرشماری به معنای شمارش افراد جامعه انسانی و جمع آوری اطلاعات جمعیتی است.

در سرشماری تعریف جامعه آماری و زمان آن حائز اهمیت است. معمولاً سرشماری ها در فواصل زمانی مشخصی اجرا می شوند.

سرشماری جمعیت در اغلب کشورهای جهان در فواصل زمانی 10 یا 5 ساله اجرا می شود و اطلاعات جمعیتی در فواصل بین  سرشماری ها با استفاده از روش های علمی تخمین زده می شود.

تاریخچه سرشماری:

در این مقاله تاریخچه و سیر تکاملی سرشماری های جمعیتی بررسی می شود.

تاریخچه سرشماری در جهان:

قبل از اولین سرشماری مدرن جمعیتی که در قرن هفدهم انجام شد، اقداماتی از طرف دولت ها برای تهیه فهرست هایی از شمارش هایی به منظور و اهداف خاص صورت می­گرفت. این فهرست ها اغلب برای برای کنترل افراد با ویژگی های خاص مثلاً برای شناسایی افراد مشمول مالیات، افراد مشمول خدمات سربازی یا کار اجباری تهیه می شد. با توجه به اینکه محاسبه افراد در این گروه ها به نفع افراد نبود این شمارش ها تمایل به نادرست بودن داشتند. چنین بررسی هایی در بابل، فلسطین، ایران، چین و مصر باستان انجام شده است. رومی ها هر پنج سال یک بار شهروندان و دارایی های آنها را برای تعیین تعهدات آنها شمارش می کردند. 5 سال قبل از میلاد مسیح این روش در کل امپراتوری روم اجرا می شد.  با از فروپاشی رم، این نوع شمارش در غرب تا دوره مدرن متوقف شد.

ایده مدرن سرشماری نفوس به عنوان سرشماری کامل همه جمعیت و ویژگی های مهم آنها برای بررسی ساختار و روندهای اساسی جمعیت به جای شناسایی و کنترل افراد خاص به آرامی در قرن 17 و 18 رایج شد.

احتمالاً یکی از اولین سرشماری ها در ناحیه ای بزرگتر از یک شهر برای شمارش همه افراد در فواصل متوالی در فرانسه جدید (کبک) و آکادیا (نوا اسکوشیا) صورت گرفت، در این منطقه 16 سرشماری بین سال های 1665 و 1754 اجرا شد. در سال 1749 روحانیون سوئدی فهرست ‌های طولانی‌ مدت از اهالی محلات ارائه دادند. در سال 1787، اقدامات مشابهی در دانمارک انجام شد. برخی از ایالت‌های ایتالیا  مثل ساردینیا در سال‌های 1773 و 1795، پارما در سال 1770 و توسکانی در سال 1766 شمارش های  تقریباً دقیقی انجام دادند. شمارش در چندین ایالت آلمان از سال 1742 به بعد نیز انجام گرفت.

تلاش­های اولیه برای شمارش جمعیت اگرچه برخی از ویژگی های سرشماری های مدرن امروزی را دارا بودند اما هیچ کدام تمام این ویژگی ها را پوشش نمی دادند. این ویژگی ها شامل وجود تعاریف جامع و مانع، اجرا در فواصل زمانی معین و قابلیت مقایسه و قیاس پذیری اطلاعات است.

پس از اولین ایده ها و تلاش ها برای شمارش جمعیت، سال ها طول کشیده است تا روش های علمی و فنی برای اجرای سرشماری به شکل امروزی آن ایجاد شود.

اولین سرشماری در آمریکا، در سال 1790 با مدیریت توماس جفرسون، وزیر امور خارجه با هدف “نمایندگی در کنگره بر اساس جمعیت” انجام شد.

اولین سرشماری ایالات متحده اطلاعاتی در مورد شغل، محل تولد، وضعیت تأهل یا سن دقیق نداشت. طبقه بندی سنی پنج ساله سفیدپوستان در سرشماری 1800 ارائه شد، و تا سال 1850 واحد مورد استفاده خانواده بود نه فرد.

انگلستان اولین سرشماری خود را در سال 1801 انجام داد، اگرچه فرانسه در سالهای 1800 و 1806 تلاش کرد این کار را انجام دهد، اما به علت ضعف دستگاه اداری نتوانست نتایج قابل اعتمادی از آن به دست آورد.

اولین سرشماری سراسری کانادا در سال 1871، هند در 1871-1872 و مصر در سال 1897 انجام شد.

علاوه بر سرشماری‌های ملی، سرشماری‌های دیگری نیز در سرزمین‌های استعماری، بخش‌هایی از کشورها، شهرها و غیره انجام شد. برآورد شده است  که در دهه پس از جنگ جهانی دوم، حداقل 150 کشور یا منطقه سرشماری انجام دادند و اطلاعات فردی بیش از دو میلیارد نفر را جمع آوری کردند.

به دلیل تلاش های سازمان ملل تعداد زیادی از کشورها در نیمه دوم قرن بیستم سرشماری کردند. سازمان ملل متحد نه تنها کشورها را به انجام سرشماری تشویق می کند، بلکه از کمیته های آماری منطقه ای که حداقل استانداردها را پیشنهاد می کنند و در برنامه ریزی و انجام سرشماری کمک های فنی ارائه می دهند، حمایت می کند.

هنگامی که چین در سال 1953 نتایج سرشماری را گزارش کرد، جمعیت آخرین بخش بزرگ جهان از ابهام خارج شد. جمعیت کل جهان در حال حاضر با درجه ای بالا از دقت مشخص شده است و ساختار جمعیت ها (شامل ویژگی های اجتماعی-اقتصادی آنها) و الگوهای تغییر آنها به گونه ای روشن شده که قبلاً هرگز درک نشده است.

تاریخچه سرشماری در ایران:

غلامرضا هوشمند فینی در کتاب ” مروری بر تاریخچه سرشماری ها و آمارگیری های ایران و جهان از دیرباز تا کنون” تاریخچه سرشماری های ایران را به 4 بخش تقسیم کرده است. 1-سرشماری های قبل از دوران ناصری 2-سرشماری های دوران ناصری 3-سرشماری های بعد از دوران ناصری 1320 4-سرشماری های بعد از انقلاب

1-سرشماری های قبل از دوران ناصری

در ایران باستان سرشماری نفوس به منظور دریافت مالیات، تامین نیروی نظامی و جنگی و شمارش پیروان مختلف انجام می شد. در این سرشماری ها علاوه بر تعیین گروه های سنی، میزان ثروت افراد نیز مشخص می شد.

در زمان داریوش آمارگیریهایی برای جمع آوری اطلاعاتی در مورد زمین های زراعی و باغی، ویژگی های و محصولات زمین ها، دام ها و معادن به عمل آمد.

در زمان ساسانیان به دستور قباد پادشاه ساسانی، مساحی اراضی کوهستان ها و دره ها آغاز و پس از او (به علت کفاف ندادن عمر قباد) در زمان خسرو ادامه یافت. همچنین خسرو دستور داد درختان نخل و زیتون و افراد واجد شرایط پرداخت مالیات را شمارش و تعیین کنند.

در ایران بعد از اسلام، به دستور خلفای اسلامی در ممالک تحت نفوذ ، شمارش با هدف دریافت جزیه انجام می گرفت.

در دوران صفویه نیز تهیه آمار و سرشماری مورد توجه بوده است اما با توجه به درگیری آنان در جنگ با عثمانی ها و ازبکان، بیشتر به جمع آوری اطلاعات نظامی توجه می شده و اطلاعات مستندی در خصوص جمعیت شهرها در آن زمان وجود ندارد.

2-سرشماری های دوران ناصری

نخستین اقلام آماری این دوره مربوط به سال 1231 هجری شمسی و اواخر صدرات میرزا آقاخان نوری است. در آن سال جمعیت، تعداد منازل و ساختمان های شهر تهران مورد شمارش قرار گرفت.

در سال 1246 سرشماری از جمعیت تهران با شیوه های جدید انجام شد. همچنین در سال 1284 نیز در مدت 55 روز جمعیت و مسکن در تهران مورد شمارش قرار گرفت.

3-سرشماری های بعد از دوران ناصری

در چهارمین سال سلطنت مظفرالدین شاه قاجار از بناهای تهران سرشماری به عمل آمد. بعد از کودتای 1299 شمسی سرشماری دیگری در سال 1301 شمسی در تهران انجام گرفت.

در سال 1303 “امر احصائیه” تصویب و به وزارت کشور ابلاغ شد و آن مصوبه در سال 1307به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و به صورت قانون درآمد.

در سال 1311 نیز سرشماری دیگری در تهران انجام شد. در این سرشماری 50 نفر از جوانان تحصیلکرده به مدت یک ماه آموزش داده شدند. این افراد به عنوان مامور سرشماری به کار گرفته شدند.

به تدریج در سالهای 1318-1319 و 1320 در سی و پنج شهر مهم ایران سرشماری نفوس انجام شد. در این سرشماری ها سوالاتی در مورد سن، مذهب، سواد، تابعیت، شغل، وضع تاهل و … در قالب پرسشنامه از مردم پرسیده می شد. به علت وقایع شهریور 1320 این سرشماری نیمه کاره رها شد. در سال 1329 نیز سرشماری دیگری در تهران به عمل آمد.

در سال 1331 “اداره کل آمار عمومی” تشکیل شد. در سال های 35-1332 چند آمارگیری در زمینه های صنعت، کشاورزی  و آمارگیری نفوس انجام شد. در آبان ماه سال 1335اولین سرشماری عمومی ایران به اجرا درآمد. این سرشماری ده روز طول کشید. در آن اطلاعاتی در در خصوص نفوس، کشاورزی، وضع مسکن و صنایع خانگی از خانوارهای کشورجمع آوری شد.

در سال 1344 مرکز آمار ایران تاسیس شد. سرشماری بعدی در سال 1345 از هشتم تا بیست و هفتم آبان ماه در سراسر کشور انجام گرفت.

در سال 1355 سرشماری دیگری با عنوان سرشماری عمومی نفوس و مسکن از هشتم تا بیست و هشتم آبان ماه انجام شد.

 

4-سرشماری های بعد از انقلاب

سال 1365، سرشماری عمومی نفوس و مسکن از تاریخ 16 تا 30 مهرماه به اجرا درآمد.

در سال 1367 نیز سرشماری عمومی کشاورزی اجرا شد. اولین آمارگیری کشاورزی به صورت نمونه گیری در سال 1339 انجام گرفت.

در سال 1352 اولین سرشماری کشاورزی در مناطق روستایی اجرا شد. در سال 1360 نیز پاره ای از اطلاعات کشاورزی در سطح آبادی های کشور توسط جهاد سازندگی جمع آوری شد.

با توجه به  جا به جایی های عمده جمعیت ناشی از جنگ و ایجاد تغییرات در چارچوب های سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1370 آمارگیری جاری جمعیت به اجرا درآمد.

پس از آن در سال 1372 سرشماری عمومی کشاورزی در کل کشور انجام شد. در این سرشماری اطلاعاتی در خصوص تعداد بهره برداران، سطح زیر کشت، ماشین آلات کشاورزی و … جمع آوری شد. این سرشماری در سال 1382 نیز انجام شد.

اولین سرشماری عمومی صنعت و معدن  نیز طی دو مرحله در سال های 1373و سال 1374 در کل کشور اجرا شد. در این سرشماری اطلاعاتی در خصوص واحدهای صنعتی و تولیدی گردآوری شد.

در سال 1381 سرشماری کارگاهی که منجر به ایجاد چارچوبی از کارگاه ها در سطح کشور شد،  اجرا شد.

سایر سرشماری های عمومی نفوس و مسکن به ترتیب در سال های 1375، 1385، 1390 و 1395 به اجرا درآمد.

در سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395، جمع آوری اطلاعات از طریق خودتکمیلی توسط خانوار در سامانه اینترنتی و پس از آن از طریق مراجعه ی مامور سرشماری به خانوارها و انجام مصاحبه ی حضوری با استفاده از تبلت انجام شد.

ویژگی های سرشماری های مدرن:

تاریخچه سرشماری مدرن شامل سه پیشرفت موازی است: (1) اختراع و گسترش تدریجی ایده سرشماری در سراسر کشور برای اهداف عمومی علمی و دولتی، (2) بهبود ماشین‌آلات اداری، تکنیک‌ها و دقت شمارش، از جمله تدابیر قانونی که تضمین می کند پاسخ های فردی محرمانه نگه داشته می شوند، و (3) تعمیق و نظام مند کردن انواع اطلاعات به دست آمده .هر سه پیشرفت به افزایش اثربخشی سرشماری ها به عنوان منابع اطلاعات ضروری تمایل داشتند.

این اشتباه است که فکر کنیم در تاریخ هر کشور تاریخی وجود دارد که با اولین سرشماری مشخص شده است که قبل از آن اندازه و ویژگی های جمعیت کاملاً مبهم بوده و پس از آن کاملاً مشخص است. معمولاً برخی اطلاعات جزئی حتی قبل از اولین سرشماری در دسترس بود.

کشورهای پیشگام در سرشماری به تدریج سیستم های بهتری را برای سرشماری ایجاد کردند، اما این سیستم ها بدون تکرار همه آزمون ها و خطاها به کشورهای جدید منتقل می شوند.

سرشماری های مدرن به یک قلمرو و زیرمناطق دقیقاً محدود شده اشاره دارد و به همین دلیل معمولاً با کمک نقشه های دقیق برنامه ریزی و انجام می شود. هدف آنها برشمردن هر فرد در قلمرو تعیین شده است.

سرشماری علاوه بر دقیق بودن از نظر قلمرو، باید از نظر زمان نیز دقیق باشد.

شرط شمردن همه افراد به این معنا نیست که همه افراد باید مصاحبه شوند. معمولاً یکی از اعضای مطلع خانوار اطلاعاتی درباره سایر افراد خانوار ارائه می دهد. همچنین در این سرشماری ها هر سوالی نباید در مورد هر فردی پاسخ داده شود. سوالات بر مبنای سن، جنیست و وضعیت تاهل افراد پرسش می شوند.

از آنجایی که اطلاعات سرشماری با استفاده از پرسشنامه ثابت برای مصاحبه به دست می‌آید، دو نوع گسترده از داده‌ها حاصل می شود: داده‌های مستقیم، پاسخ به سؤالات خاص در پرسشنامه و داده های مشتق شده، اطلاعاتی که با طبقه بندی و ارتباط متقابل پاسخ به سوالات مختلف، استخراج می شوند.

ماشین آلات مورد استفاده برای تجزیه و تحلیل نتایج تأثیر عمیقی برفرآیند سرشماری دارد. در قرن نوزدهم، زمانی که جدول‌ها به صورت دستی ساخته می‌شدند، به دلیل عدم امکان تجزیه و تحلیل، هیچ سؤال پیچیده‌ای پرسیده نمی‌شد. این وضعیت با معرفی جدول‌ها و تحلیل‌های کامپیوتری کاملاً تغییر کرد. رایانه‌های مدرن به انقلاب دومی منجر شده‌اند که با استفاده از آنها جدول‌های پیچیده به سرعت ساخته می‌شوند. و نتایج جدول‌بندی شده به راحتی انتشار می یابند.