موضوع جمعیت شناسی(The subject of demography)

جمعیت شناسی(demography) متشکل از δῆμος (dêmos) و -γραφία (-graphía)   از یونان باستان است. Demos به معنی مردم یا جامعه و  graphía به معنای نوشتن، طراحی و توصیف است.

جمعیت شناسی علم مطالعه آماری و ریاضی جمعیت های انسانی است که به بررسی ترکیب  و توزیع فضایی جمعیت (گروه های قومی، سن، جنس و …) هم از نظر جغرافیایی  می پردازد. جمعیت شناسی چگونگی تغییر ساختار جمعیت از نظر مشخصه های توصیفی، از طریق تأثیر متقابل رویدادهای جمعیتی مانند باروری (تولد)، مرگ و میر و مهاجرت در طول زمان  را بررسی می کند. تجزیه و تحلیل جمعیت شناسی (Demographic analysis) معمولاً به اختصار DA نامیده می شود.

امروزه جمعیت شناسی یکی از ابزارهای مهم و کلیدی در برنامه ریزی های اقتصادی و اجتماعی است. با افزایش جمعیت جهان و رشد مهارناپذیر آن در یک دوره نسبتاً طولانی علم جمعیت شناسی با اقبال بیشتری روبه رو شد. ضرورت برنامه ریزی  برای تأمین نیازهای اساسی این جمعیت رو به رشد، ایده هایی را در جهت کنترل تعداد و بهبود ساخت و ترکیب این جمعیت ها پدید آورد.

پیش بینی های جمعیتی نیز با کشف ضوابط و قوانین حاکم بر جمعیت ها و شناسایی روندهای جمعیتی، در حیطه این علم صورت می پذیرد.

در مسیر تکاملی علم جمعیت شناسی، به تدریج جنبه های کیفی موضوعات جمعیتی مطرح و توجه بیشتری به نقش عمده ی عوامل کیفی در تغییر و تحولات جمعیتی جلب شده است.

جمعیت‌شناسی رسمی(Formal Demography) موضوع مطالعه خود را به اندازه‌گیری فرآیندهای جمعیت محدود می‌کند، در حالی که حوزه وسیع‌تر جمعیت‌شناسی اجتماعی یا مطالعات جمعیتی روابط بین فرآیندهای اقتصادی، اجتماعی، نهادی، فرهنگی و زیست‌شناختی مؤثر بر جمعیت را تحلیل می‌کند.

جمعیت شناسی با قرار گرفتن در تقاطع چندین رشته مانند جامعه شناسی، اقتصاد، اپیدمیولوژی، جغرافیا، مردم شناسی و تاریخ، ابزارهایی را برای نزدیک شدن به طیف وسیعی از مسائل جمعیتی  ارائه می دهد.

تعاریف و مفاهیم جمعیت شناسی

در سال 1855، یک محقق بلژیکی، آشیل گیلار Achille Guillard ، جمعیت‌شناسی را به‌عنوان تاریخ طبیعی و اجتماعی گونه‌های بشری یا دانش ریاضی جمعیت‌ها، تغییرات عمومی آنها، و وضعیت فیزیکی، مدنی، فکری و اخلاقی آنها تعریف کرد.

جمعیت شناسی علمی است با تمرکز بر: مطالعه جمعیت های انسانی و تکامل زمانی آنها در رابطه با اندازه آنها، توزیع فضایی، ترکیب و ویژگی های کلی. محققان از تجزیه و تحلیل جمعیت شناختی برای تجزیه و تحلیل کل جوامع یا فقط گروه هایی از مردم استفاده می کنند.

داده های جمعیتی و روش گردآوری آن­ها

اطلاعات جمعیتی از منابع مختلف و متنوعی به دست می آید. از جمله این روش ها، سرشماری های جمعیتی، وقایع جمعیتی ثبت شده و مطالعات موردی را می توان نام برد.

داده های جمعیتی اغلب در مورد سن، جنسیت، نژاد، قومیت، درآمد، وضعیت شغلی، سطح تحصیلات، وضعیت تأهل و موارد دیگر جمع آوری می شوند.

در جمع آوری و مطالعه داده های جمعیتی باید محدوده جغرافیایی و دوره آماری مشخص باشد. دوره آماری، محدوده زمانی است که در آن داده های جمعیتی به قصد شناخت تعداد و ساختار اجزای جمعیت مورد مطالعه، جمع آوری شده است.

داده های جمعیتی باید ویژگی ها زیر را داشته باشند:

• جامع و مانع بودن تعاریف داده ها
• قابلیت جمع آوری داده ها در زمان های مختلف
• قابل قیاس بودن داده ها و قیاس پذیر ساختن آن ها

در تحلیل جمعیت شناسی داده های سرشماری به دلیل پوشش همگانی و عام آن اهمیت ویژه ای دارد. با استفاده از این داده ها می توان روند تحولات جمعیتی در دوره های مختلف سرشماری  به شرط برقراری شروط بالا، بررسی کرد.

با توجه به هزینه بالا و گستردگی فرایند سرشماری های جمعیتی، در مواردی می توان مطالعات نمونه گیری را مورد استفاده قرار داد. معمولاً سرشماری ها چارچوبی برای مطالعات نمونه گیری فراهم می کنند. نمونه گیری ها می تواند در زمینه های بسیار متنوعی انجام شود.

وقایع جمعیتی قابل ثبت، مانند مرگ ومیر، زاد و ولد، ازدواج و طلاق و مهاجرت یکی از مهمترین ابزارهای تحلیل جمعیت است. منبع این اطلاعات معمولاً آمارهای رسمی کشور است.

تغییر و تحول عددی جمعیت

در اکثر برنامه ریزی های اقتصادی و اجتماعی کشف روندهای جمعیتی در طول زمان، افزایش و کاهش آن، اهمیت ویژه ای دارد و نشان دهنده تغییر و تحولات موضوعات خاص جمعیتی است. در شناخت تحولات عددی جمعیت حتی الامکان دوره های بلند مدت تر مد نظر قرار می گیرد. با توجه به اینکه تعداد افراد یک جمعیت در گرو ه ها و طبقه بندی های مختلف یکسان نیست، بررسی تغییر و تحولات باید بر اساس اجزای مختلف جمعیت صورت گیرد.

توزیع و گروه بندی داده های جمعیتی

ساختار جمعیت در گروه بندی های مختلف قابل بررسی است. از مهترین آن ها، گروه بندی جمعیت بر حسب جنس و سن است.

از نظر جنسیت جمعیت به دو بخش زن و مرد تقیسم می شود. تفکیک ساخت جنسی جمعیت موضوعات خاصی همچون وضع مرگ و میر، وضع فعالیت، ازدواج و مهاجرت و … را شامل می شود.

توزیع سنی جمعیت در گروه های یکساله، 5 ساله، 10 ساله و نظایر آن ارائه می شود. این گروه بندی ها نیز از منظر وضع اشتغال و فعالیت، وضع تحصیلات، باروری زنان، ازدواج و … مورد بررسی قرار می گیرند.

رایج ترین گروه بندی سنی جمعیت، گروه بندی 5 ساله است.

در گروه بندی های جمعیتی معمولاً توزیع مکانی مکانی جمعیت و گاهی نیز توزیع موضوعی جمعیت لحاظ می شود. توزیع مکانی جمعیت عموماً بر اساس تقسیمات سیاسی شامل کشور، استان، شهرستان، بخش، دهستان و آبادی انجام، یا بر حسب نوع سکونت به صورت شهری، روستایی و غیرساکن دسته بندی می شود.